Pas kësaj ekspedite shkencore me këtë autor të vlefshëm, unë arrita të kuptoj disa karakteristika të metodës së tij, ato janë:

• Shumë rrallë argumenton me fjalët e komentuesve të mëdhenj, si Imam Fahrudin Raziu, Imam El Kurtubiu, Imam El Bejdaviu, Imam Ebij Hajan… etj. Do të ishte më mirë dhe më saktë së pari të mbështetej në idetë dhe përpjekjet e gjigantëve të tillë të tefsirit dhe domethënieve të ajetit që do të komentohet, e pastaj le t’ia mësyjë komentimit në mënyrë shkencore .
• Ndonjëherë i qaset zbërthimit të çështjeve gramatikore për të ilustruar urtësinë e përdorimit të fjalëve të tilla në Kur’an, dhe kjo ndodhë pak herë.[1]
• Synon dhe i ndërlidh fenomenet e ndryshme shkencore dhe natyrore, si p.sh., ndodhjen e tërmeteve, eksplodimin e vullkaneve dhe lëvizjen e kodrave me fenomenin e Ahiretit që do të ndodhë, gjegjësisht fenomenet nga destabilizimi i gjithësisë, eksplodimi i Diellit dhe zhdukja e yjeve para Ditës së Gjykimit.[2]
• Çdo fenomen natyror e ndërlidhë me Fuqinë e Zotit të Madhërishëm dhe se Fuqia dhe Dëshira e Zotit qëndrojnë pas çdo gjëje. Kjo çështje është pozitive dhe e rëndësishme për të, përkundër metodës që e përdorte Hoxhë Hasan Tahsin Efendiu.
• I flet në mënyrë të drejtpërdrejtë intelektit njerëzor kur i paraqet të vërtetat e reja shkencore për të cilat ka folur Kur’ani shekuj më parë, dhe e thërret atë që të mendojë e përsiatë rreth tyre.
• Shpesh-herë argumenton me ajete të ndryshme rreth të gjitha çështjeve dhe problematikave fetare dhe shkencore, dhe nga ajo që kam parë, deklaroj se ai me sukses të madh ka zgjedhur domethënien përkatëse të ajeteve, edhe pse në disa raste nuk e ka përkthyer ajetin mirë.[3]
• Argumenton me fjalët e dijetarëve dhe hulumtuesve muslimanë dhe jomuslimanë, por ajo që mund të thuhet si vështrim negativ për të, është fakti se ai nuk thekson numrin e faqes e as titullin e librit prej të cilit ka marrë citate, përpos në raste të rralla.
• Kultura e tij është e gjerë dhe burimet e librit të tij janë të shumta, sa që autori harmonizon burimet e njohura sufiste, si p.sh., veprat e Xhelaludin Rumiut, Imam Gazaliut, Muhjidin ibn Arabiut, Abdulganij Nabulsiut, Abdulkadir Xhejlanit, Ibn Kajjimit, Malik ibn Nebij, Sejjid Kutubit, Muhamed Husejn Dhehebiut, Muhamed Muteveli Sha’ravit, Mustafa Mahmudit, Abdulmexhid Zendanit dhe mjekëve të njohur nga ish-Jugosllavia dhe shtetet e tjera,[4] dhe s’do mend se tërë kjo e pasuron metodën e tij dhe e lartëson vlerën e saj shkencore.
• Ndonjëherë i analizon fjalët dhe përbërjet kur’anore në bazë të gramatikës dhe rregullave të saj për të kuptuar domethënien e vërtetë të ajetit.[5]
• Ndonjëherë nuk ruan kronologjinë e tematikave të studiuara dhe kësisoji krijon tollovi në fjalën e tij. Derisa flet për një temë dhe pasi i thekson ajetet përkatëse, menjëherë kalon në një temë tjetër që s’ka lidhje me temën e parë.[6] Kjo e vërtetë gjendet në temën e tij rreth krijimit, embriologjisë dhe evolucionit, sipas këndvështrimit kur’anor dhe shkencor.[7]
• Ka lënë pas dore një çështje të rëndësishme shkencore dhe metodologjike. Pra, si mund të neglizhojë potencimin e ideve që i ka marrë prej të tjerëve. Është e pamundshme që të gjithë kapitujt e librit të jenë të tij, ngase në bibliografi ka potencuar shumë tituj si burim dhe literaturë të përdorur. Kjo çështje edhe më tepër na mjegullon trurin dhe vështirëson përpjekjen tonë për të njohur doktrinën e autorit dhe përcaktimin e drejtimit të tij. Autenticiteti dhe potencimi i detajeve të literaturës së shfrytëzuar është shumë i rëndësishëm dhe theksimi i burimit të fjalëve është begati shkencore dhe fetare.
• Nuk i përmend shkaqet e shpalljes së ajeteve, as llojet e leximeve,(kiraetet Kur’anore ) e as parimet e fikut, përpos në raste të rralla,[8] as çështjet stilistike, as problematikat sekondare. Përqëndrimi i tij më i madh ishte në interesimin e tij në citimin e zbulimeve shkencore të hulumtuesve të ndryshëm.
• Nuk kam vërejtur ndonjë dozë rezerve ndaj çështjeve të tilla shkencore që i thekson, i përmend ato sikur të ishin të vërteta dhe realitete e jo teori, edhe pse një numër i madh i çështjeve shkencore janë ende teori dhe hipoteza. Sikur çështjet fetare që kanë nevojë për verifikim shkencor, po ashtu edhe çështjet shkencore nuk pranohen nga hera e parë, përpos pas vërtetimit dhe konfirmimit të nevojshëm shkencor. Secili që lexon librin e tij, punimet e tija shkencore i konsideron mendimet dhe zbulimet e tilla si të pranuara dhe realitete, dhe kjo nuk është fare e vërtetë.
• Vështrim tjetër i rëndësishëm që mund t’i jepet autorit është fakti se ai natyralistët dhe dijetarët e shkencave humane i lartëson në pozitë shumë të lartë kur komenton ajetin kur’anor:

“Vërtetë prej robërve të Tij vetëm dijetarët i frikësohen Zotit“,[9] dhe në këtë kontekst ai thotë: “Nga ajeti i lartpërmendur nxjerrim një pyetje: “Cilët janë dijetarët që i frikësohen Atij ? Përgjigja vjen se ata  janë dijetarët që kanë specializuar në studimin e krijesave që i ka krijuar Zoti i Madhërishëm, qofshin krijesa njerëzore, shtazarake apo bimore. Intelekti njerëzor mund t’i njeh shkencat e tilla në bazë të observimit, hulumtimit e eksperimentit, por shpesh ndodhë se njeriu pasi t’i përfundojë eksperimentet laboratorike dhe eksperimentale nuk mund t’i kuptojë disa çështje që nuk u nënshtrohen shqisave dhe eksperimentit, si p.sh., çështja e shpirtit dhe materies si dhe cili është gjetur më parë, shpirti apo materia”.[10]

Nga përgjigja e autorit kuptoj se përkufizimi dhe përcaktimi i llojit të dijetarëve ne ajetin e sipërm me: “ dijetarët e shkencave të botës bimore dhe shtazore janë njerëz special dhe të respektuar te Zoti, sepse vetëm këta i frikësohen Zotit, kurse të tjerët, jo! ” është i pavend dhe jo i qëlluar, dhe kjo është vërtetë e çuditshme!

Ai nuk duhej të harronte rolin dhe nivelin e lartë të dijetarëve të cilët mirren me problematikën e moralit dhe të zemrës, akaidit, fikhut, tefsirit, hadithit, sheriatit, gjuhës e retorikës nga ajeti i tillë fisnik. A është e vërtetë se ata nuk dinë frikën nga Zoti dhe nuk i frikësohen sinqerisht !?. Nuk është ashtu siç mendon autori i ndershëm, shpresoj se ai do ta korrigjoj kete mendim me vone.

– Nga ana tjetër, autori është shumë i dobishëm në disa çështje pa dalë apo devijuar nga tema. Ai flet për rëndësinë e ujit, mjaltës dhe fryteve të ndryshme sipas aspektit kur’anor dhe shkencor. Këtu nuk ka dalë fare nga tema, madje as edhe sa një fije floku. Pastaj vazhdon hulumtimin e tij me ajetin kur’anor:

“A nuk e dinë ata të cilët nuk besuan se qiejt e toka ishin të ngjitura, e Ne i ndamë ata të dyja dhe ujin e bëmë bazë të jetës së çdo sendi,[11] a nuk besojnë?“[12]

“Zoti i dha instinkt bletës: “Ndërto shtëpi nëpër kodra (male), nëpër drunj (pemë) dhe nëpër kulmet që ata (njerëzit), ndërtojnë. Pastaj ha nga të gjitha (llojet) frytet dhe futu nëpër rrugët e nënshtruara (e të mësuara) prej Zotit tënd. Nga barqet e tyre (të bletëve) del lëng, ngjyra e të cilit është e ndryshme dhe në të cilën ka shërim (ilaç)[13] për njerëz. Edhe në këtë ka arsye për atë popull që mendon thellë “.[14]

Nga ndonjëherë ndërlidhë fjalën dhe komentin e tij me ngjarje nga biografia e Pejgamberit, edhe pse ndërlidhja e tillë nuk ka lidhje të drejtpërdrejtë me tekstin, si p.sh., kur flet për rëndësinë e qumështit, thotë se qumështi në Islam është simbol i diturisë ashtu siç ndodhi në Natën e Miraxhit, kur Xhibrili i solli dy enë Pejgamberit (Paqja dhe bekimet e Allahut qofshin mbi të!), e në njërën prej të dy enëve kishte qumësht dhe Pejgamberi (Paqja dhe bekimet e Allahut qofshin mbi të!) zgjodhi qumështin (diturinë).[15]

• Disa herë, kur dëshiron të përforcojë fjalën e tij dhe të pasurojë hulumtimin e tij, argumenton me hadithe pejgamberike.
• Argumenton me fjalë të mjekëve, filosofëve dhe dijetarëve të mëdhenj muslimanë dhe jomuslimanë, si p.sh., Ibn Sinës, Ibn Rushdit, Imam Gazaliut, Palmerit, Vivinos, Tonkurit, etj.[16]
• I thekson mësimet dhe leksionet e dobishme gjatë studimit dhe analizimit të disa çështjeve kur’anore dhe shkencore. Kjo pikë ishte shumë pozitive për autorin. Besimi kaplonte zemrën, ndjenjat dhe emocionet e tij. Shumë herë kërkon prej lexuesve që të marrën mësim nga begatitë e shumta që janë të panumërta, e që ia ka dhënë Zoti i Madhërishëm njeriut, dhe për të parë këtë të vërtetë, ai flet me fjalë të veta që ta vërtetojë rëndësinë e tyre.
• Pasi përfundon fjalën e tij në detaje dhe precize për mjaltin dhe dobitë e saj nga aspekti kur’anor dhe shkencor, autori thotë: Ashtu siç është bleta e gjallë dhe precize në zgjedhjen e ushqimit në ndërtimin e çerdhes, në mbrojtjen e dashamirëve dhe në prodhimin e ilaçit (mjaltës), gjithashtu duhet të jetë edhe gjendja e muslimanit dhe e besimtarit të vërtetë. Ai nuk duhet të ushqehet me ushqim të keq e të ndaluar, por duhet të kërkojë ushqim të pastër e hallall…

(Nga barqet e tyre (bletëve) del lëng, ngjyra e të cilit është e ndryshme dhe në të cilin ka shërim (ilaç) për njerëz.)

Pra, kështu edhe muslimani duhet të flet fjalë të ëmbla si mjalti, fjalë që shëron zemrat e njerëzve dhe asnjëherë nuk flet fjalë amorale që dëmtojnë njerëzit.

Siç thotë Pejgamberi (Paqja dhe bekimet e Allahut qofshin mbi të!) bleta as nuk e thyen e as nuk e dëmton drurin apo bimën prej të cilës thithë nektarin, kështu duhet të jetë edhe muslimani i vërtetë dhe i edukuar me edukatë të vërtetë islame, me moral të bukur, me vepra të mira pa dëmtuar e pa tradhtuar të tjerët. Kështu, pra, në këtë mënyrë mund të marrim shembull nga bleta për përmirësimin e jetës sonë, të fitojmë barërat e zemrave tona nga Kur’ani Famëlartë”.[17]

– Ai i thekson mendimet shkencore që kundërshtojnë tekstet kur’anore dhe parimet islame, ashtu siç veproi me reagimin e tij kundër dijetarit suedez që quhet Nils Olif Jacobson, i cili në teorinë e tij thotë se shpirti i njeriut peshon 21 gram në bazë të eksperimenteve të tij që i ka bërë me njeriun në momentin e agonisë së vdekjes.

Ai peshonte çdo të sëmurë që ishte afër vdekjes në një peshore të saktë para vdekjes dhe pas vdekjes, dhe në bazë të kësaj, kur vdes njeriu nga trupi i tij humbin disa gramë nga pesha e tij para vdekjes!!! Autori reagon ndaj kësaj dhe thotë se këto janë rezultate të pabaza, thashetheme dhe gënjeshtra, ngase zvogëlimi i tillë në peshën e të vdekurit, pa dyshim vjen nga ajri dhe oksigjeni që dalin nga mushkëritë.[18]

– Shqyrton disa çështje shpirtërore të sufizmit që kanë të bëjnë me llojet e shpirtrave dhe shtatë shpirtrave që i theksojnë dijetarët sufistë, si p.sh., shpirti nxitës, shpirti qortues, shpirti frymëzues, shpirti i qetë, shpirti i pajtuar, shpirti i pëlqyer dhe shpirti i përkryer dhe llojet e shtatë botëve që i përmend sufisti i madh Xhelaludin Rumi, si psh., bota paraprake, bota hyjnore, bota e fuqisë, bota e pasurisë, bota e koncepteve, bota e formave dhe bota e natyrës…,[19] pastaj mekamatet e larta dhe shkrirja në Zotin e Madhërishëm, etj.

– Shkurt thënë, nga kjo çështje kuptojmë se së pari, autori nuk është dashur të thellohet në këto tema të rënda e të vështira sufiste, të cilat nuk mund t’i kuptojnë shumë dijetarë e hoxhallarë që punojnë në fushën e thirrjes islame, as njerëzit e rëndomtë.

Kështu që as Pejgamberi (Paqja dhe bekimet e Allahut qofshin mbi të!), as sahabët fisnikë e të devotshëm nuk kanë aplikuar diçka të tillë që u takon gjërave të vështira e të rënda. Ne s’dimë gjë se ata i kanë hulumtuar këto çështje, dhe kështu, edhe ne duhet të bëjmë atë që kishin bërë ata me çështjet e besimit dhe mos ua vështirësojmë njerëzve parimet e kësaj feje, si dhe të mos shtyjmë besime e çështje metafizike në çështjet filosofike, të cilat nuk janë transmetuar nga Pejgamberi (Paqja dhe bekimet e Allahut qofshin mbi të!) i mbrojtur nga mëkatet, ngase Islami është fe për të gjithë njerëzit dhe karakterizohet me besim jo të komplikuar, por të lehtë e të thjeshtë.

Nuk mund të përkufizojmë të kuptuarit e fesë vetëm në një grup njerëzish, gjegjësisht vetëm në filosofët dhe sufistët që janë të zotët e mekamateve dhe simbolistë…[20] Ne jemi të urdhëruar për lehtësim dhe se Zoti dëshiron vetëm gjëra të lehta për ne, e jo të vështira. Çështjet që i thekson autori janë të vështira dhe rëndë konceptohen.

Së dyti, këto çështje janë plotësuese dhe sekondare në jetën e muslimanëve, dhe për rrjedhojë Zoti i Madhërishëm nuk pyet se pse nuk kanë hipur në mekamatet e larta, dhe pse nuk ka kaluar në periudhat e shtatë shpirtrave, por i pyet vetëm për atë që është e domosdoshme në fe. Shumica e njerëzve nuk e kryejnë namazin sipas parimeve dhe kushteve të njohura. Shumica nuk e kuptojnë ekzistimin e Zotit të Madhërishëm, të vërtetën e monoteizmit të sinqertë, të pastër dhe pa risi e bestytni, ashtu siç është gjendja në pjesën dërmuese të shteteve islame e arabe.

Pjesa dërrmuese e muslimanëve të të gjitha kombeve, e ndër ta edhe disa shqiptarë muslimanë janë zhytur në zina, alkool, vjedhje, keqtrajtimin e prindërve, drogë dhe s’japin zeqat…

Pra, siç duket, muslimanët kanë nevojë për edukimin me edukatë islame, posaçërisht në çështjet themelore dhe primare dhe për thjeshtëzimin e çështjeve të fesë së tyre,.

Së treti, çështjet që i shqyrton autori dalin nga doktrina për të cilën është zotuar autori se do t’i përmbahet që nga fillimi i librit, gjegjësisht metoda dhe doktrina shkencore eksperimentale bashkëkohore në tefsirin e Kur’anit Fisnik, në bazë të të dhënave të shkencave moderne.

Ne e pyesim autorin:

Ç’farë lidhje kanë shtatë botët me shkencën moderne?

Çfarë lidhje kanë shtatë shpirtrat me shkencën moderne?

A ka zbuluar shkenca moderne diçka nga çështjet që i thekson ai?

Përgjigja është natyrisht se jo, dhe nuk dimë gjë për çështjet e tilla, ngase as ai vetë s’ka theksuar gjë rreth këtyre çështjeve në libër, sepse në të kundërtën do të kishte theksuar përveç disa definicioneve të filosofëve perëndimor të mëdhenj spiritualë që interesoheshin për shpirtin. [21]

Së pesti, s’ka dyshim se thellimi në këto çështje është rezultat i mos respektimit të shkallës së prioriteteve në da’vetin në Islam.

Do të ishte më mirë që mos shqyrtoheshin çështje të tilla filosofike sufiste që janë të rrezikshme e që nxisin dyshim, krijojnë diversitet dhe mospajtim, derisa të përforcohet dhe shtohet imani i muslimanëve shqiptarë dhe të tjerë dhe të tjerëve.[22]

Këto ishin disa karakteristika të këtij drejtimi dhe të kësaj doktrine shkencore eksperimentale që e ka përdorur prof.dr. Ali Fahri Iljazi në tefsirin e ajeteve të Kur’anit Fisnik, në bazë të zbulimeve të reja shkencore. Nuk ka dyshim se doktori i çmuar konsiderohet prijës i këtij drejtimi dhe kësaj doktrine në shoqërinë shqiptare, dhe këtij i takon merita në mesin e shqiptarëve të kohës moderne, ngase asnjë shqiptar më parë nuk i ka komentuar ajetet kur’anore në këtë mënyrë profesionale shkencore dhe enciklopedike moderne.

Sidoqoftë autori dhe studiuesi Dr. Ali Fahri Iljazi Allahu e rujate është njeri që ia qëllon, por dhe që gabon. Libri i tij është shume i domosdoshëm në këtë kohë, posaçërisht për thirrësit dhe hoxhallarët shqiptarë për të argumentuar se çështjet shkencore që theksohen në Kur’an nuk kundërshtojnë të vërtetat e shkencës moderne. Ne mund të mbështetemi në këtë tefsir të rezimuar dhe të thuktë shkencor krahas vështrimeve, rregullave dhe kushteve që i theksuam më parë.

Besoj se me ndihmën e Zotit të Madhërishëm isha i suksesshëm në ilustrimin e disa citateve nga tefsiri i rezimuar shkencor dhe në studimin e mendimeve të tij. E kuptuam qartë doktrinën, mënyrën dhe drejtimin e tij, si dhe me sukses argumentuam fuqinë hyjnore dhe mrekullinë e Kur’anit Fisnik që theksohen në shumë ajete kur’anore, të cilat i ka studiuar dhe shqyrtuar.

Uroj dhe lus: Zoti e shpërbleftë me shpërblimet më të mira për punët e tij!

Dhe tani, pasi u njoftuam me doktrinën shkencore eksperimentale, mendoj se erdhi momenti i përshtatshëm, së pari për ta vlerësuar, e pastaj për ta kritikuar këtë doktrinë.

Prof. Dr. Hfz. Hajredin HOXHA

TEFSIRI DHE MUFESSIRËT SHQIPTARË NË KOHËN BASHKËKOHORE
(SHEK 19-20)

[1] Po aty, f. 129-130.

[2] Po aty, f. 115-130.

[3] Po aty, f. 186-197.

[4] Po aty, p.sh.: Në fjalët e tij rreth të vërtetës dhe esencës së shtatë qiejve thekson ide dhe mendime shumë të çuditshme. Sipas mendimit tim, me gjithë respektin dhe konsideratat që kam ndaj autorit, megjithatë, mendimet e tilla shkencore nuk janë aspak të vërteta, si p.sh.: Ai thotë se është zbuluar se drita ka shtatë ngjyra të ndryshme prej të kuqes deri në vjollcë; pastaj kjo u ngjanë shtatë shkollave muzikore, se java i ka shtatë ditë, se fëmija finalizon formimin e vet në muajin e shtatë. Ai zbulon se drita e Diellit ka shtatë ngjyra për shkak të bashkimit të elektroneve me hidrogjen, dhe nga kjo nënkuptohet se eksplodimi i elektroneve dhe përhapja e tyre në shtatë bota, d.m.th. në shtatë qiej!!! Shih detajet në të njëjtin burim, f. 175.

[5] Po aty, f. 159-168.

[6] Po aty, f. 173-180.

[7] Po aty, f. 159.

[8] Po aty, f. 204.

[9] Fatir, 29.

[10] Po aty, f. 180.

[11] El-Enbija, 30.

[12] Po aty, f. 188-196.

[13] En-Nahl, 68 -69

[14] Po aty, f. 206-241.

[15] Po aty, f. 197.

[16] Po aty, f. 213-215.

[17] Po aty, f. 216-217.

[18] Po aty, f. 456.

[19] Po aty, f. 467-472.

[20] Ky koment dhe kjo ndërhyrje është e profesorit tim të respektuar dhe anëtarit të tretë të komisionit të këtij disertacioni, prof. dr. Muhamed Bahauddin Husejn. Zoti e shpërbleftë dhe e meshirofte!.

[21] Po aty; dhe shih punimin e tij me titull: “Meda ma’rifetina lir-ruhi”; f. 458-472.

[22] VËREJTJE E RËNDËSISHME: Lëvizja e sufizmit dhe sufistët kanë ndikim mjaft të madh në territorin shqiptar në kohën bashkëkohore, si në Shqipëri, ashtu edhe në Kosovë, Mal të Zi dhe Maqedoni dhe në Bosnjë e Hercegovinë, që nga periudha e shtetit osman në Ballkan. Ekzistojnë shumë tarikate sufiste që janë të shpërndara në territorin shqiptar e që posedojnë teqe. Nga disa tarikate kanë mbetur vetëm emrat e tyre dhe pa ithtarë, ndërsa disa të tjerë kanë edhe ithtarë edhe teqe e aktivitete. Perëndimorët kanë treguar interes të posaçëm për sofistët, dhe disa orientalistë perëndimorë i kanë studiuar sektet e tilla me qëllim që të krijojnë fitne e tollovi dhe të mbjellin dyshim nëpërmes ringjalljes së sekteve të zhdukura. Falënderoj Zotin që ithtarët e tillë janë të paktë dhe për këtë edhe kanë dështuar. Pjesa dërrmuese e popullit shqiptar musliman është sunnite, posaçërisht në Kosovë, Maqedoni e Mal të Zi, ndërsa në Shqipëri ekziston një rrezik më i madh prej tyre, ngase ekziston sekti i devijuar bektashian që selinë kryesore e ka në Tiranë (Kryegjyshata Botërore Bektashiane). Më gjerësisht rreth historisë së sufizmit, sufistëve dhe teqeve në tokat shqiptare shih librin: Dr. Jashar Rexhepagiq, “Dervishët, Rendet dhe Teqetë në Kosovë”, poashtu shih edhe punimin tone: “ The Bektashi Sufi Order – It’s Doctrines and Believes “, i pabotuar.